اوراق بهادار چیست و انواع آن چیست؟
«اوراق بهادار» (Securities) یک ابزار مالی قابل داد و ستد است که از ارزش پولی بهرهمند است و به عبارتی قابلیت تبدیل به پول نقد را دارد.
«اوراق بهادار» (Securities) یک ابزار مالی قابل داد و ستد است که از ارزش پولی بهرهمند است و به عبارتی قابلیت تبدیل به پول نقد را دارد.
اوراق بهادار ابزارهایی هستند که می‌توانند نمایانگر مالکیت در یک شرکت سهامی عام (مثلاً از طریق سهام) یا نشان‌دهنده بدهی‌ای باشند که صادرکننده آن موظف به بازپرداخت آن است (مثل اوراق قرضه). به طور کلی، این اوراق می‌توانند گواهی بر هر نوع حقوق مالکیتی دیگر نیز باشند. به طور کلی، دسته‌بندی اوراق بهادار به شرح زیر است:
همان‌طور که گفتیم اوراق بهادار (Securities) شامل هر نوع ورقه یا مستندی می‌شود که حقوق مالی قابل نقل و انتقال را برای مالک آن ضمانت دهد. به عبارتی این اوراق نوعی ابزار مالی هستند که قابلیت انتقال داشته و از هر نوعی که باشند چهسهام ممتاز، سهام عادی، سهام جایزه، حق تقدم، اوراق مشارکت، مشتقات، اختیار معامله، قرارداد آتی و.. دارای نوعی ارزش مالی برای مالک خود هستند.
اوراق بهادار شامل سهام شرکت‌ها یا صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک، اوراق قرضه منتشر شده توسط شرکت‌ها یا واسطه‌های دولتی، سهام با اختیار معامله، واحدهای شراکت محدود و انواع مختلفی از ابزارهای رسمی سرمایه‌گذاری است که قابل معامله و تعویض باشند.
گفتنی است، مأموریت تشکیل بورس اوراق بهادار در سال 1333 به بانک مرکزی، اتاق بازرگانی، وزارت بازرگانی، صنایع و معادن، واگذار شد. این گروه، بعد از 12 سال تحقیق و بررسی، قانون و مقررات تشکیل بورس اوراق بهادار را در سال 1345 تهیه کردند و در نهایت لایحه تشکیل بورس اوراق بهادار تهران در اردیبهشت 1345 در مجلس شورای ملی به تصویب رسید.
اوراق بهادار به طور کلی به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند که هرکدام ویژگی‌های خاص خود را دارند و ابزارهای مالی متنوعی را شامل می‌شوند. این دسته‌ها به شرح زیر هستند:
این اوراق نمایانگر مالکیت در یک شرکت است و به دو نوع عمده تقسیم می‌شود:
این اوراق نمایانگر بدهی صادرکننده به دارندگان اوراق است و معمولاً با هدف تأمین مالی برای پروژه‌ها یا فعالیت‌های خاص منتشر می‌شود. انواع مختلف اوراق بدهی شامل:
این اوراق قراردادی هستند که ارزش آنها به یک دارایی پایه وابسته است. مهم‌ترین ابزارهای مشتقه عبارتند از:
دسته اوراق بهادار | تعریف | ویژگی‌ها | انواع | مزایا | معایب |
اوراق بهادار با درآمد ثابت | ابزارهای مالی که حقوق مالکیت ایجاد نمی‌کنند و منتشرکننده موظف است طبق برنامه‌ای مشخص مبالغ معینی را پرداخت کند. | ریسک پایین، پرداخت سود ثابت در دوره‌های زمانی معین، بازپرداخت اصل سرمایه توسط ناشر، تضمین بازپرداخت سود. | اوراق قرضه، اوراق مشارکت، گواهی سپرده. | ریسک بسیار کم، معافیت مالیاتی، تضمین پرداخت سود و اصل سرمایه، اولویت پرداخت در صورت ورشکستگی. | ریسک تورم، کاهش ارزش در صورت افزایش نرخ بهره، ریسک‌های پیش‌بینی نشده مانند جنگ یا بلایای طبیعی. |
اوراق بهادار با حقوق صاحبان سهام | ابزارهای مالی که نشان‌دهنده مالکیت در یک شرکت هستند و به صاحبان خود حق رای و سهمی از سود می‌دهند. | ریسک بالاتر نسبت به اوراق بدهی، حق رای در تصمیمات شرکت، امکان دریافت سود سالانه، در صورت ورشکستگی اولویت پرداخت بعد از طلبکاران. | سهام عادی، سهام ممتاز. | امکان کسب سود بالا، حق رای در مجامع عمومی، مشارکت در سود سالانه، رشد ارزش شرکت. | ریسک بالاتر نسبت به اوراق بدهی، احتمال ورشکستگی، پیچیدگی در مدیریت بدهی‌ها، کاهش شفافیت در اطلاع‌رسانی. |
اوراق بهادار مشتقه | قراردادهایی که ارزش آنها از دارایی پایه مانند سهام، اوراق قرضه یا کالاهایی مانند طلا مشتق می‌شود. | افزایش کارایی بازار، پوشش ریسک، امکان کسب سود از نوسانات قیمت دارایی‌های پایه، پیچیدگی و تنوع در بازار. | قراردادهای آتی، اختیارات معامله، پیمان آتی، معاوضه‌ها. | افزایش حجم معاملات، کاهش هزینه‌های معاملات، پوشش ریسک، کسب سود از نوسانات قیمت. | سخت بودن ارزش‌گذاری، پیچیدگی و تنوع بالا، کلاهبرداری و بورس‌بازی. |
اوراق بهادار اسلامی دارای ویژگی‌هایی هستندکه در ادامه به شرح آنها می‌پردازیم:
گفتنی است که اکثر اوراق بهادار اسلامي، از نظر مالکیت با اوراق ربوی تفاوت واضحی دارند. این اوراق معمولاً شامل : سهم مشاعي از سرمايه ای هستند که داراي سود يا درآمد است؛ اين مهمترين ويژگي است كه آنها را از اوراق ربوي متمايز مي‌سازد.
ماهيت حقوقي بیشتر اوراق بهادار ربوي قرض با بهره است، که طبق زمان‌بندي مشخص نسبت معيني از اصل سرمايه را به عنوان بهره به صاحبان اوراق می‌پردازند، که ارتباطی به بازدهي طرح و سود فعاليت اقتصادي ندارد، این درآمد مصداق قرض به شرط زياده است كه از ديدگاه فقه اسلامي ربا شمرده مي شود، در نتيجه قابل استفاده در اوراق بهادار اسلامي نيست. سود اوراق بهادار اسلامي به نوع قراردادي ارتباط دارد كه اوراق براساس آن طراحي شده‌اند و در مجموع به سه گروه عمده تقسیم می‌شوند :
اغلب اوراق بهادار ربوی، به عنوان قرض با بهره شناخته می‌شوند که ناشر اوراق به موجب قرارداد خود، اصل سرمایه صاحبان اوراق را تضمین می‌کند و در سررسید، معادل ارزش اسمی اوراق را به صاحبان آنها بازپرداخت می‌کند. در اوراق بهادار اسلامی نیز، تلاش می‌شود تا تضمین مشابهی برای بازپرداخت اصل سرمایه فراهم شود، اما این تضمین در مقایسه با سایر اوراق، تفاوت‌هایی دارد. انواع تضمین اصل سرمایه در اوراق بهادار اسلامی به شرح زیر است:
بورس اوراق بهادار (Stock Exchange) به بازاری گفته می‌ود که برای معامله اوراق بهادار مانند : سهام و انواع اوراق بدهی معرفی شده است. تعداد زیادی خریدار و فروشنده، در این بازار حضور داشته و دارایی‌های مورد نظر خود را از جمله : سهام شرکت‌ها که قیمت‌های آنها براساس عرضه و تقاضا تعیین می‌شود، معامله می‌کنند.
بازار به زبان فرانسوی : bourse یا همان بورس اوراق بهادار که به انگلیسی Stock exchange است. این محیط در واقع بازار رسمی و سازمان‌یافته سرمایه است که خرید و فروش سهام شرکت‌ها و اوراق بهادار در آن طبق قوانین و ضوابط، مشخصی انجام می‌شود. تعیین قیمت سهام در بورس، طبق عرضه و تقاضا انجام می‌شود.
بازار بورس اوراق بهادار نماینده ای از بازار سرمایه است که یکی از ارکان مهم مالی اقتصادی کشور به شمار می‌رود. این بازار در تهیه امکانات مالی و سرمایه‌ای جهت رشد و توسعه اقتصادی کشور نقش موثری ایفا می‌کند. این اوراق علاوه بر قابلیت نقدشوندگی بالا، دارای مشخصاتی چون : شفافیت و امنیت در سرمایه گذاری، کسب درآمد، شاخص سلامت و کنترل ریسک می‌باشند.
از جمله مواردی که همیشه در انجام سرمایه‌گذاری‌ها مورد بررسی سرمایهگذاران قرار می‌گیرند ریسک و بازده هستند و نمی‌توان آنها را جدای از یکدیگر در نظر گرفت؛ چرا که همیشه تصمیم‌گیری برای یک سرمایه‌گذاری مطمئن، براساس ارتباطی است که بین ریسک و ﺑﺎزده وﺟود دارد.
تعریف ریسک در بازار بورس به معنی است که احتمال ضرر کردن، احتمال تغییرات قیمت سهام با توجه به شرایط مختلف وجود دارد؛ همچنین احتمال موفق نشدن در رسیدن به بازدهی مورد انتظار نیز وجود دارد.
تعریف بازده در اوراق بهادار این است که به مقدار مورد انتظار یا میانگین تمام بازده‌های احتمالی سرمایه‌گذاری‌های یک سبد گفته می‌شود. لازم به ذکر است که بازده متوسط به عنوان بازده مورد انتظار نیز شناخته می‌شود و به میزان بازدهی یک سهام به صورت ماهانه گفته می‌شود.
بازار سرمایه دارای دو نوع ریسک اصلی است :
بعضی از روش‌های رایجی که برای اندازه‌گیری ریسک به کار می‌روند عبارتند از : انحراف معیار، بتا، نسبت شارپ، ارزش شرطی در معرض خطر، VaR، ارزش در معرض خطر، CVaR و R-squared